पिठांत मीठ (ले० लोकमान्य टिळक)

लोकमान्यांनी हा लेख लिहून शंभराहून अधिक वर्षे होऊन गेली. टिळकांचा काही आशावाद काळाने चुकीचा ठरवला; त्याचप्रमाणे काही निराशावादही काही प्रमाणात अनाठायी होता असे काळाने सिद्ध केले. बर्‍याच प्रश्नांना उत्तरे फक्त काळच देऊ शकतो हेच खरे!

आपले पुण्याचे मित्र श्री० विजय पाध्ये (भाषांतरकार, त्यांच्या स्वतःच्या शब्दांत – wordsmith) यांनी पाठवलेला लोकमान्य टिळकांनी सन १९०५ साली ’केसरी’मध्ये लिहिलेल्या एका लेखातील काही अंश पहा.

“……मराठी भाषेंत नवीन उद्योगधंद्यासंबंधीं शब्द सर्व इंग्रजींतील जसेच्या तसेच घेतां यावयाचें नाहींत; आणि सर्व मराठी किंवा संस्कृतवरून मराठींत नवीन बनवितां यावयाचे नाहींत. या दोन्ही गोष्टी तात्त्विकदृष्ट्या खर्‍या आहेत. प्रत्येक बाबतींत ज्याप्रमाणें तारतम्य लागतें त्याप्रमाणें येथेंहि तें पाहिजे. बुक, स्लेट, पेन्सिल यांबद्दल नवीन संस्कृत शब्दांचा उपयोग करणें आतां कठिण आहे. परंतु तेवढ्यामुळें मराठी कोशांत सदर इंग्रजी शब्दांस शुद्ध संस्कृत किंवा शुद्ध मराठी पर्याय देऊं नयेत अथवा दिले असतां ती चूक आहे, असें मात्र आम्हांस वाटत नाहीं. परकीय राज्यांत राज्यकर्त्यांच्या परकीय भाषेंतील शब्दांचा भरणा कसा होतो, हें मराठी बखरींची भाषा वाचली असतां कोणासहि समजण्यासारखें आहे. अद्यापहि निजामशाहींत मराठी भाषा बोलणारे जे लोक आहेत त्यांच्या भाषेंत उर्दू शब्दांचा अधिक भरणा असतो. स्वभाषेंत आलेल्या या परकीय शब्दांपैकीं बरेच परकीय राज्याबरोबरच नाहींसे होतात असाहि अनुभव आहे. कारण परकीय राज्य नाहींसें झाल्याबरोबर परकी भाषा शिकण्याचें लोक अर्थातच सोडून देतात; आणि मग परकी शब्द – जे अत्यंत रूढ झाले असतील ते सोडून – भाषेंतून आपोआप नाहींसे होतात. मराठींत फारशी शब्दांची ही स्थिति झाली आहे व इंग्रजी शब्दांचीहि केव्हां ना केव्हां अशीच व्हावयाची आहे. शास्त्रीय शब्द किंवा व्यवहारोपयोगी दुसरे शब्द स्वभाषेंतलेच असावे हें तत्त्व पूर्वींच्या लोकांसहि माहित होतें, असे (शिवाजी महाराजांनी मुद्दाम करवून घेतलेल्या) राज्यव्यवहार-कोशावरून दिसतें. परकी भाषेंतील शब्द मुळींच घेऊं नयेत असें आमचें मत नाहीं. पण ते ‘पिठांतमीठ‘या न्यायानें घेतले तरच स्वभाषेस पथ्यकर व रुचकर होतात, नाहींपेक्षा सर्व भाकरी खारट होऊन जाते!…..”

– बाळ गंगाधर टिळक

(स्फुट सूचना, ‘केसरी’, दि० ४ जुलै १९०५)

>>>>>>>>>><<<<<<<<<<

लोकमान्यांनी हा लेख लिहून शंभराहून अधिक वर्षे होऊन गेली. टिळकांचा काही आशावाद काळाने चुकीचा ठरवला; त्याचप्रमाणे काही निराशावादही काही प्रमाणात अनाठायी होता असे काळाने सिद्ध केले. बर्‍याच प्रश्नांना उत्तरे फक्त काळच देऊ शकतो हेच खरे. उदाहरणार्थ:

टिळक म्हणतात: बुक, स्लेट, पेन्सिल यांबद्दल नवीन संस्कृत शब्दांचा उपयोग करणें आतां कठिण आहे.

अमृतयात्री: पुस्तक, पाटी हे शब्द आपण बालपणापासूनच बुक, स्लेट हे शब्द कानावर पडण्यापूर्वीपासूनच ऐकत आलो कारण मराठीत ते केव्हाच व्यवस्थितपणे प्रस्थापित/प्रचलित झाले आहेत. अर्थात पेन्सिल, टेबल, बस, टॅक्सी असे इंग्रजी शब्द आपण त्यांच्या मूळ संकल्पनांसह जसेच्या तसे स्वीकारले आहेत. पण त्याबरोबर आपण हेसुद्धा लक्षात घेतले पाहिजे की इंग्रजी राजवटीमुळे आपण नवीनच शिकलेल्या कित्येक संकल्पनांच्या संबंधित इंग्रजी शब्दांनासुद्धा आपण मराठीमध्ये खासदार, आमदार, वाचनालय, शास्त्रज्ञ, मुख्यमंत्री, अभ्यासक्रम, सार्वजनिक, रौप्यमहोत्सव, जयंती, पुण्यतिथी, दूरदर्शन, आकाशवाणी, चित्रपट, मध्यांतर, रंगमंच, प्रेक्षक, प्रशस्तिपत्र, प्रमाणपत्र, महापौर, हुतात्मा, स्थायी समिती, महामंडळ, लोकसभा, विधानसभा, घटना, संसद, संचारबंदी, अश्रूधूर, व्यक्तिमत्व, व्यंगचित्र, क्रीडांगण, आयुक्त, तथाकथित, स्वतः, इत्यादी (हासुद्धा नवीनच शब्द), इत्यादी अनेक प्रतिशब्द असे व्यवस्थित रूढ केले गेले आहेत की ते एकेकाळी मराठीत नव्हतेच यावर विश्वासच न बसावा. यातील अनेक शब्द कालांतराने इतर भारतीय भाषांनीसुद्धा आत्मसात केले. आता पुन्हा हिंदीप्रमाणे आपण बुक, स्कूल (इस्कूल?), इ० मराठीतून हुसकावून बाहेर काढलेले इंग्रजी शब्द पुन्हा मागील दाराने आत आणले तर आपल्यासारखे मूर्ख आपणच.

>>>>><<<<<

टिळक: स्वभाषेंत आलेल्या या परकीय शब्दांपैकीं बरेच परकीय राज्याबरोबरच नाहींसे होतात असाहि अनुभव आहे. कारण परकीय राज्य नाहींसें झाल्याबरोबर परकी भाषा शिकण्याचें लोक अर्थातच सोडून देतात; आणि मग परकी शब्द – जे अत्यंत रूढ झाले असतील ते सोडून – भाषेंतून आपोआप नाहींसे होतात. मराठींत फारशी शब्दांची ही स्थिति झाली आहे व इंग्रजी शब्दांचीहि केव्हां ना केव्हां अशीच व्हावयाची आहे.

अमृतयात्री: स्वातंत्र्यानंतरच्या पहिल्या दोन-तीन दशकात जरी सामान्यजनात स्वदेशप्रेमाबरोबरच स्वभाषेबद्दलचा अभिमान टिकून होता. त्याकाळच्या बर्‍याच (स्वातंत्र्य लढ्याची झिंग अद्याप न उतरलेल्या) लेखक, कवी, आदर्शवादी समाजकारणी व राजकारण्यांनी देखिल हा स्वभाषाभिमान जोपासला आणि शक्य तितके त्यास खतपाणीही घातले. त्याकाळी नवनवीन परकी शब्दांना चपखल प्रतिशब्द शोधून काढण्याच्या बाबतीत विद्वानांत अहमहमिका लागली असे. परंतु  सद्यस्थिती पाहता टिळकांचा ह्या विषयीचा आशावाद मात्र पूर्णपणे चुकीचा ठरतो आहे की काय असे वाटते. आणि याला कारण म्हणजे त्यांनी मांडलेला सिद्धांत चुकला असे नव्हे तर त्यांचे (भारतीय आणि विशेषतः मराठी माणसाच्या स्वभावाविषयीचे) मूळ गृहीतच चुकले आहे. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे स्वातंत्र्य मिळाले व इंग्रजांचे दास्यत्व आपण संपुष्टात आणले; एवढेच नव्हे तर स्वातंत्रोत्तर काळात स्थानिक भाषांच्या उत्कर्षासाठी भाषावार प्रांतरचनेचे तत्वही आपण स्वीकारले. मग तर टिळकांचे प्रमेय लागू होऊन आत्तापर्यंत मराठीच्या भाकरीत पिठासोबत फक्त चवीपुरतेच मीठ शिल्लक राहिले पाहिजे होते. पण जे जपानी, इस्रायली अशी माणसे करू शकली ते आपण करू शकलो नाही. याचे कारण म्हणजे त्यांच्या मानाने तोकडा पडणारा आपला भाषाभिमान. इतर जगातील ज्ञानाशी जोडणारा सेतु म्हणून इंग्रजीचे व्यवस्थित ज्ञान अवश्य असावेच; परंतु त्याचे स्तोम माजवण्याचे कारण नाही. आणि इंग्रजीच्या ज्ञानाबरोबरच मातृभाषेची जोपासना आणि संवर्धन साधून व  अधिकाधिक आधुनिक ज्ञान-विज्ञान मातृभाषेत आणून ते बहुजनसमाजाला त्यांच्या उंबरठ्यापर्यंत पोचवून द्यायला पाहिजे हे आपण विसरलो. शिवाय स्वातंत्र्यानंतरही आपली गुलामगिरीची वृत्ती न गेल्यामुळे जरी आपले फक्त मालक/साहेब लोक बदलले व स्वातंत्र्यानंतर आपण इंग्रजांचे सांस्कृतिक वंशज आणि दिल्लीचे राज्य ज्यांच्या बहुमतामुळे चालते त्या राज्यांतील राजकारणी यांच्याकडे आपला स्वाभिमान गहाण ठेवला. सांस्कृतिक आणि भाषिक दोन्ही बाबतीत आपण निरभिमानी आणि उदासीन असतो. स्वतःच्या मायबोलीत उघडपणे बोलण्याची आपल्याला लाज वाटते. आणि त्याबद्दल पारितोषिक म्हणून आपल्याला हेटाळणी, आपल्या भाषेला आणि संस्कृतीला आपल्याच राज्यात दुय्यम किंवा तिय्यम स्थान, अशी वागणूक मिळत आली आहे. इतर सर्व राज्यात रेल-वे, टपाल खाते, बॅंका इत्यादी ठिकाणी स्थानिक भाषेला अग्रस्थान असते (अगदी तमिळ बहुल बंगळूरू शहरातसुद्धा), तर फक्त महाराष्ट्रातच स्थानिक भाषेला पूर्णपणे गचांडी दिली जाते आणि इंग्रजी व हिंदीला आमच्या डोक्यावर बसवले जाते. अर्थात याला मुख्यतः आपली निरभिमानी आणि न्यूनगंडग्रस्त वृत्तीच कारणीभूत आहे. आपल्याला आपल्या भाषेच्या आणि संस्कृतीच्या हेटाळणीबद्दल काहीच खंत-खेद न वाटता उलट आपण हिंदी आणि इंग्रजीची मिरी आनंदात आपल्या डोक्यावर वाटून घेतो. आपला असा स्वभाव ओळखून मणिशंकर अय्यर सारखे सामान्य राजकारणी नेतेसुद्धा सावरकरांबद्दलचा अंदमानातील लेख काढून टाकणे अशी कृती मराठी माणसांच्या बाबतीतच करू शकतात. अशा प्रकारे ह्या बाबतीत टिळकांचे मूळ मानसशास्त्रीय गृहीत चुकल्यामुळे त्यांच्यासारख्या विद्वान गणितज्ञाच्या गणिताचे उत्तरही चुकले असावे असे मला वाटते.

>>>>><<<<<

टिळक: शास्त्रीय शब्द किंवा व्यवहारोपयोगी दुसरे शब्द स्वभाषेंतलेच असावे हें तत्त्व पूर्वींच्या लोकांसहि माहित होतें, असे (शिवाजी महाराजांनी मुद्दाम करवून घेतलेल्या) राज्यव्यवहार-कोशावरून दिसतें. परकी भाषेंतील शब्द मुळींच घेऊं नयेत असें आमचें मत नाहीं. पण ते ‘पिठांतमीठ‘ यान्यायानें घेतले तरच स्वभाषेस पथ्यकर व रुचकर होतात,नाहींपेक्षा सर्व भाकरी खारट होऊन जाते !

अमृतयात्री: टिळकांचे म्हणणे पूर्णत: सत्य आहे; तसेच अत्यंत महत्वाचेही आहे. आधी लिहिल्याप्रमाणे आपण पिठात व मिठातच गल्लत केलेली आहे. त्यामुळे चिमूटभर पिठात बचकाभर मीठ घालून आपण भाकरी (आजच्या शहरातील संस्कृतीनुसार तंदूर रोटी म्हणावे काय?) बनवितो.  पण आता ही परिस्थिती सुधारण्यासाठी धीर न सोडता आपल्यापैकी प्रत्येकाने पीठ आणि मिठातील फरक ओळखून ही परिस्थिती बदलण्यास शक्य तितका हातभार लावायला पाहिजे.

– अमृतयात्री

(कृपया आपल्या प्रतिक्रिया amrutyatri@gmail.com या पत्त्यावर अवश्य पाठवा. आभारी आहोत.)

.

Tags: केसरी, थोर मराठी व्यक्ती, भाषाशुद्धी, मराठी, मराठी अस्मिता, मराठी भाषा, मराठी लेख, मातृभाषा, मायबोली,लोकमान्य टिळक, शुद्धलेखन, LOKMANYA TILAK, MARATHI, MARATHI LANGUAGE, MOTHER TONGUE